"We denken niet in jaren, maar in eeuwen"

De kraan van een kraanwagen. Dan de eerste huizen. En dan, vlak voor de enige kruising van het Noordoost-Groningse dorp, het sobere kerkje. Wie Overschild deze jaren nadert over de Graauwedijk heeft grote kans om het in deze volgorde te zien opdoemen. In het dorp met amper 500 inwoners zijn de gevolgen van de gaswinning enorm. Driekwart van de huizen is of wordt nog gesloopt, om plaats te maken voor nieuwbouw. Bouwmachines bepalen hier de skyline en het straatbeeld.

Ook het Waterstaatskerkje is inmiddels aan de beurt. Een kerk die ondanks haar dunne muren niet tegen de grond hoeft. Allereerst omdat het een beschermd rijksmonument is. Ten tweede omdat het kerkgebouw een kleine 150 jaar geleden niet met het stijve, harde portlandcement is gebouwd maar met flexibele kalkmortel, waardoor het relatief gemakkelijk meedanst met de schuddende aarde. Maar ook omdat Groninger Kerken als een tijger waakt over haar gebouwen. “Een monument is nu eenmaal onvervangbaar”, zegt Jur Bekooy, bouwkundige bij de stichting.

Als eigenaar van 101 rijksbeschermde monumentale kerken in de provincie Groningen zoekt Groninger Kerken naar manieren om de maatschappelijke waarde van de kerk waar nodig te vergroten, in overleg met de lokale gemeenschap. Denk aan exposities, ontvangsten, concerten of voorstellingen. Daarnaast zorgt de stichting ervoor dat de gebouwen in goede conditie zijn en blijven. Iets wat sinds de aardbevingen een dagelijkse uitdaging is geworden.

Ook bij het Hervormde kerkgebouw in Overschild. Aan de achterzijde van de kerk, achter het preekgestoelte, ontstond in 2014 een lange horizontale scheur. Jur: “Dat was het moment dat we ons langzaam wel een beetje zorgen begonnen te maken.”

Vanaf toen werden er plannen gemaakt om niet alleen de schade te herstellen, maar de kerk ook meteen te restaureren en te versterken. Dat deze werkzaamheden nog zo lang op zich hebben laten wachten, heeft meerdere oorzaken. Zolang er geen direct gevaar is, heeft Groninger Kerken veel geduld. ”We gaan voor de goede, duurzame oplossing. En als we daar geen overeenstemming over kunnen bereiken met de instanties die over de vergoedingen gaan, tja, dan duurt het even. Wij denken niet in jaren, maar in eeuwen.”

Dat het beoordelen van de schade in deze jaren van partij aan partij werd overgedragen, hielp ook niet mee. Van de NAM naar het Centrum Veilig Wonen naar de Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade Groningen (nu het IMG). Met elke overdracht van het dossier veranderden er regels en moest Jur opnieuw uitleggen dat monumentale kerken toch echt wat anders zijn dan een gemiddelde woning. Omdat ze maatschappelijke en historische waarde vertegenwoordigen. En als gebouw gewoon anders in elkaar zitten.

Iets waar deze partijen, volgens Jur, te weinig rekening mee hielden. ”Al bij het eerste herstelvoorstel van de NAM, voor een andere kerk, merkte ik: dit komt niet goed. Ze wilden scheuren herstellen met spiraalankers in de muren. Het gebouw dus volledig verstijven met een soort stalen krammen. Ja, dan staat ‘ie wel stevig. Maar het oorspronkelijke karakter van het gebouw ben je volledig kwijt.”

De stichting kwam met een voorstel voor een convenant: ”We zeiden: laat ons nou bepalen hoe we de schade aanpakken, samen met een aantal restauratie-architectenbureaus die we allebei vertrouwen. Dat scheelt de NAM tijd en geld, en onze kerken worden op een constructieve manier hersteld. De NAM vond dat een beetje spannend, maar uiteindelijk zagen ze wel heil in zo’n afspraak. En het werkte goed.”

Dit convenant verdween van tafel toen de schade-afhandeling werd overgedragen naar andere partijen, en uiteindelijk dus naar het IMG. ”Toen moesten we het hele spel opnieuw spelen”, vertelt Jur. ”Dat ging niet meteen soepel. De NAM is een zakelijke organisatie. Als zij de financiële voordelen ervan inziet, dan kom je er wel uit. Het IMG is een formele, wat trage overheidsorganisatie. Het draait niet alleen om geld, maar om nauwkeurigheid, gelijkwaardigheid, transparantie. Dat zijn heel andere gesprekken. Maar uiteindelijk zijn ook wij elkaar gaan begrijpen.”

Het resultaat is een nieuw convenant tussen Groninger Kerken en het IMG. De schades aan de kerken worden door een restauratie-architect opgenomen, samen met een onafhankelijke deskundige. De restauratie-architect bepaalt vervolgens samen met Groninger Kerken hoe deze hersteld moet worden, waarna de architect begroot welke schadevergoeding daarvoor nodig is. De onafhankelijke deskundige controleert dit proces en adviseert het IMG hierover.

Jur: ”Ik snap dat dit een grote stap was voor het IMG. Als samenleving verwachten we terecht dat iedereen gelijkwaardig behandeld wordt. Maar daarbinnen zit ruimte. En dan kan je het beter praktisch aanpakken. We hebben onze innerlijke tijger een paar keer moeten laten grommen, maar inmiddels loopt het proces goed.”

Een belangrijke reden waarom het IMG akkoord ging met het convenant, is de bijzondere status van Groninger Kerken. Het ministerie van OCW heeft de Groningse organisatie erkend als  Professionele Organisatie voor Monumentenbehoud. Een status die de stichting verplicht om financieel, technisch en historisch zorgvuldig en nauwkeurig te werken. Jur: ”We zouden wel gek zijn om die status te grabbel te gooien.”

Ook voor architecten werkt de overeenkomst bevrijdend, vertelt Daniël van Huizen, specialist cultureel erfgoed bij Holstein Restauratie Architectuur. ”Bij andere schadeherstelprojecten hebben we vaak veel discussie over de manier van herstellen. Nu helemaal niet. Voor de projecten die onder het convenant vallen, hebben we dit zelden nog.”

Ook de kerk in Overschild kan daardoor nu eindelijk worden aangepakt. Jaren later dan beoogd. Maar de vertraging heeft ook voordelen. Want inmiddels heeft zich een kans aangediend voor het gebouw. Een kans om aan te sluiten op plannen voor gebiedsontwikkeling in dit deel van de provincie. Het gebied Roegwold en Schildmeer, waar Overschild onderdeel van uitmaakt,  wordt ontwikkeld als natuur- en recreatiegebied. ”Daar willen wij met het kerkgebouw ook een steentje aan bijdragen”, vertelt Jur. “We gaan de kerk uitbreiden met een paviljoen, waarin we onder andere een ontvangstruimte annex theeschenkerij onderbrengen. Zo wordt het een pleisterplaats voor recreatie en toerisme. En als we dan tóch zoveel doen in en rond die kerk, zeiden we tegen elkaar, dan gaat ie ook meteen van het gas af.”

Schadeherstel. Restauratie. Versterking. Nieuwbouw. Verduurzaming. Het is door die combinatie van bouwactiviteiten dat de stichting de Waterstaatskerk inmiddels heeft omgedoopt tot de 5-in-1-kerk. Een ongelooflijk ingewikkeld project. Omdat de financiering ervan uit verschillende potjes en organisaties komt. Maar vooral ook vanwege de technische complexiteit.

Om het gebouw duurzaam te verwarmen, is onder andere gekozen voor een innovatieve techniek: warm bouwen. Een soort vloerverwarming, maar dan in de muur. ”De benodigde warmte halen we uit een natuurlijke warmtebron 200 meter onder de grond en vanonder het dak”, vertelt Daniël, die het project namens Holstein Restauratie Architectuur aanstuurt.

Maar het is vooral het versterkingsplan dat de aandacht trekt. De kerk wordt voorzien van base isolation, een soort flexibele dempers die voorkomen dat aardschokken doorwerken in het kerkgebouw. En om die dempers onder de fundering te kunnen plaatsen, moet het gebouw tijdelijk anderhalve meter omhoog worden gelift.

Het kerkgebouw ‘hangt’ straks maandenlang in de lucht. ”We zijn half oktober eerst begonnen met een deel van het restauratiewerk. Het pand moet in goede conditie zijn, voordat je het kan optillen. Dan plaatsen we een nieuwe funderingsplaat onder de kerk. En pas dán kunnen we gaan liften, héél voorzichtig. 12 centimeter per halfuur. Stoppen. En weer 12 centimeter. En ondertussen heel nauwkeurig monitoren of alles goed gaat.”

Vanaf het voorjaar van 2024 moet dat gaan gebeuren. Dan staat dat sobere, onopvallende kerkje in elk geval tijdelijk vol in de spotlights. En als het aan Jur ligt, blijft de kerk ook mensen trekken als ‘ie weer veilig op de grond staat. Voor concerten, lezingen en bruiloften, of gewoon voor een warme kop koffie of thee met appelgebak in de theeschenkerij. “Want een kerk in stand houden is leuk, maar ‘m gebruíken is nog veel leuker.”